Αισθητική της Αμυγδαλέζας [01]

Κάθε ομοιότητα ή αναλογία με το ιστορικό παράδειγμα που ακολουθεί, μπορεί και να μην είναι συμπτωματική. Οι πολλές ομοιότητες και συμπτώσεις μάλλον δεν είναι τυχαίες. Κι ίσως να πρόκειται για πολύ τυπική περίπτωση στην ιστορία της αρχιτεκτονικής και της πολεοδομίας, για τις οποίες θα μπορούσαμε να πούμε αν μη τι άλλο, ότι έχουν στο ενεργητικό τους σφαλισμένες "ντουλάπες με σκελετούς"...

η ιστορία μιας πόλης σχεδόν ιδανικής
Theresienstadt. Ωραίο όνομα πόλης. Μιας πόλης προς τιμήν μιας αυτοκράτειρας, τη Μαρία-Θηρεσία της Αυστροουγγαρίας. Σου μεταφέρει μια αίσθηση λαμπερών αυλικών εθιμοτυπιών και την αύρα ενός ρομαντισμού της εποχής, που, πράγματι, βρήκαν την έκφρασή τους σε μια εφαρμοσμένη ουτοπία που βασίστηκε στα πιο εκλεκτά πρότυπα σχέδια των ιδανικών πόλεων της Αναγέννησης. "Ουτοπία", τρόπος του λέγειν, κι "εφαρμοσμένη", προφανώς, μόνο κατά το σχεδιαστικό-μορφολογικό της μέρος.

Μερικά εγκυκλοπαιδικά στοιχεία. Ξεκίνησε ως στρατιωτική πόλη-φρούριο στα βόρεια σύνορα της αυτοκρατορίας, το 1790, αργότερα έχασε αυτόν τον αποκλειστικό της χαρακτήρα, με τη διάλυση της Αυστροουγγαρίας, την αλλαγή του τρόπου διεξαγωγής των πολέμων, και την υπαγωγή της στα περιορισμένα σύνορα του νεότευκτου τσέχικου κράτους. Τ' όνομά της άλλαξε σε Terezín. Η συνέχεια, μ' ένα τέτοιο τώρα όνομα, θα μπορούσε ν' ανήκει στις πιο αβάσταχτες σελίδες ενός μυθιστορήματος κάποιου Κούντερα γεννημένου μια γενιά πριν -- [αμ τότε, τι δουλειά θα 'κανε ο Κάφκα;]. Με την "ενσωμάτωση" της χώρας στο Τρίτο Ράιχ, οι κάτοικοι της καλής μας πόλης παραγγέλλονται να μετακομίσουν γι' αλλού, καθώς αυτή θα μετατρέπονταν σε σταθμό μεταφόρτωσης ...ανθρώπων, μ' ένα κίτρινο αστεράκι στο πέτο τους.

Δημιουργήθηκε ένα γκέτο με τις υποδειγματικότερες υποδομές σε μια πόλη ειδυλλιακή, που μπορούσε να ξεγελά ακόμα και τους προσωρινούς της κατοίκους. Αφού, ένα μικρότερο φρούριο, πέρα απ' το ποτάμι, όπως άλλωστε προέβλεπαν και τ' αναγεννησιακά πρότυπα, μετατράπηκε σε φυλακή. Άρα το υπόλοιπο ήταν κανονική πόλη. Ώς και παρατηρητές του Ερυθρού Σταυρού επισκέφτηκαν την πόλη-γκέτο -- υπήρξαν κάποιες μικροϋποψίες, ότι κάτι συνέβαινε εκεί --, κι έφυγαν μ' εντυπώσεις θετικές.

Να συμπληρώσουμε, ότι απ' αυτό, το ένα απ' τα πρώτα "κέντρα κλειστής φιλοξενίας" ας πούμε, οι ανύποπτοι τρόφιμοί του σταδιακά "προωθούνταν" στα πιο εξειδικευμένα κέντρα εξόντωσής τους, στ' ανατολικά και πάντως εκτός των συνόρων της Vaterland. Και σ' αυτήν την περίπτωση, μη νομιστεί ότι τα διάφορα Auschwitz ήταν και τίποτα κακοσχεδιασμένοι μαχαλότοποι -- ή τοπία με κοντέινερ. Aπεναντίας, έχουν υπάρξει προπαγανδιστικές φωτογραφίες τους, που τα 'δειχναν καλύτερα κι από ...κατασκηνώσεις.

ακολουθούσαν εντολές
Ποιός είπε, ότι μετά το Auschwitz δεν είναι δυνατόν να υπάρξει ποίηση; Για να περιοριστούμε (κατά κυριολεξία) στα δικά μας, με την ανάμνηση της γοητευτικής Theresienstadt ή Terezín, που, κάθε άλλο, δεν είναι μοναδικό παράδειγμα "αλλαγής χρήσης", η αρχιτεκτονική κι η πολεοδομία θα πρέπει, αν όχι να το ξανασκεφτούν, τουλάχιστον να χαμηλώσουν τον αμανέ τους. «Κουράζομαι όταν ακούω τα αισιόδοξα λόγια των αρχιτεκτόνων όταν διακηρύσσουν, σαν πλασιέ, ότι η αρχιτεκτονική θα κάνει τη διαβίωση ευκολότερη, πιο ευχάριστη, ασφαλέστερη, πιο σίγουρη» [02].

Είναι δυνατόν, όμως, να ζητάμε απ' την αρχιτεκτονική και την πολεοδομία κάτι, όταν οι ίδιες δεν μπορούν να το θέσουν ως αντικείμενό τους; Κι ιδίως, όταν αυτή η αδυναμία γίνεται θεμέλιο της αρμοδιότητάς τους; Εκείνο, όμως, που οι αρχιτέκτονες δεν γίνεται ν' αποφύγουν είναι, ότι μπορούν να παριστάνουν τους αυτάρεσκους δανδήδες του μεσοπόλεμου, σάμπως ανυποψίαστοι για τη "σκοτεινή" πλευρά των σχεδίων τους. Τουλάχιστον, επειδή έχουν κιόλας εμφανιστεί σχεδιαστές εν γένει (designers), κοσμοπολίτες και χωρίς όρια, κυνικοί κομψευόμενοι και πολύ συνειδητοί για τις λαμπερές και κοφτερές απόψεις των (ενάρετων) σχεδίων τους. Τα σχεδιαστικά τους πρότυπα, μάλιστα, δεν είναι πια κάποιου εξιδανικευμένου παρελθόντος, αλλ' ενός "μελλοντισμού" που 'χει καθαριστεί από σκιές της ιστορίας, και "ξεβρομίζει" τον τόπο -- και κάθε τόπο.

Πώς ένα ιστορικό κομψοτέχνημα, εκείνου του αυτοκρατορικού κοσμοπολιτισμού, μπόρεσε να υποστεί τέτοια "αλλαγή χρήσης" [03]; Πώς και κανένας δεν κατάλαβε τι τρέχει -- και καλά. Τόσο πολύ μπορούν να εξαπατούν τ' αρχιτεκτονικά έργα -- με τη βοήθεια, βέβαια, της προπαγάνδας ["επικοινωνίας", σήμερα]; Αυτά τα ερωτήματα μπορεί και να 'χουν απαντηθεί, για κάποιους. Θα 'θελα να εστιάσω στη μακάβρια ειρωνεία της ιστορίας, που επαναφέρει βασανιστικά επίμονα την τρομερή και παροιμιώδη αφωνία της αρχιτεκτονικής μπροστά στην αδιαφορία του κελύφους -- για το οποίο "κέλυφος" η ίδια επαίρεται κάθε φορά. Που την απογυμνώνει από κάθε πρόφαση και καλή θέληση, την αποσβολώνει, και καθιστά τα έργα της μνημεία αφέλειας, στην επιεικέστερη περίπτωση, μπροστά στην ατίθαση συμπεριφορά της ιστορίας, ιδίως όταν αυτή τίθεται κάτω από επιστημολογικές νομοτέλειες ή σωτηριολογικές περατώσεις.

εγχώριες ουτοπίες
Απ' τα "δοχεία ζωής" της "καλής" μας αρχιτεκτονικής φτάσαμε στα κοντέινερ ζωής [μιας ζωής, βέβαια, γυμνής]. Με τάσεις μεταστατικές, όπως ήδη θα 'πρεπε ν' αντιλαμβανόμαστε. Παγανή Λέσβου, Φυλάκιο Έβρου, Βέννα Ροδόπης... η Αμυγδαλέζα πρόσφατα -- από τη μία. "Ιστορικό κέντρο", "Άγιοι Παντελεήμονες", "ανακατάληψη των πόλεών μας", αλυτρωτισμοί μέσα στο "σπίτι μας" -- από την άλλη. Κάπου συγκλίνουν, μολονότι από τελείως αντίθετες κατευθύνσεις. Ο πολύφερνος Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός κατέληξε κι εδώ, όπως και παντού, σε "μέτρα ηλεκτροφωτισμού" και περιφράξεις "τύπου ΝΑΤΟ", πέφτοντας θύμα ηλεκτροπληξίας κι ο ίδιος.

Ενθαρρυντικά ρητά περί εργασίας κι ελευθερίας, τότε, προοιωνίζονταν με μακάβριο τρόπο τη μεγαλύτερη χαρά του σήμερα, που προέρχεται από την εθελοντική προσφορά εργασίας. Έτοιμες είναι οι επιγραφές «Προσβασιμότητα, Καθαριότητα, Νομιμότητα, Πίστη» [04] που θα κοσμήσουν τα υπέρθυρα των πυλών αποκλεισμού από την πολιτισμένη Ευρώπη, σε συνθήκες πλέον ολοκληρωτικού επαναπροσδιορισμού της "εργασίας" -- όσο για την "ελευθερία", ας μην το κάνουμε ζήτημα.

Εντούτοις, μπροστά στις Theresienstadt ή Terezín, μια ακόμα πρόσφατη Αμυγδαλέζα στα μέρη μας μοιάζει με τσαπατσουλιά, αφόρητη και δυσοίωνη μεν, αλλά και με κάποια ψήγματα μιας αδιευκρίνιστης εξάρνησης του "Auschwitz που ενοικεί σε όλους μας" -- και σ' αυτήν την εξάρνηση θα 'πρεπε να επιμείνουμε, κι ως αφετηρία ίσως αναζήτησης αντιπροτάσεων διεξόδου ή διαφυγής.

έπεσε το Τείχος του Βερολίνου;
"Τεχνικά εμπόδια" (έτσι ονομάστηκε ο φράχτης στον Έβρο), "λωρίδες", "ζώνες", "camps" -- μπορούμε να 'χουμε εμπιστοσύνη στην εφευρετικότητα των κατασκευαστών "κοντέινερ". Για ποιους ακριβώς νομίζουμε ότι προορίζονται; Προσπάθησα να υπενθυμίσω: (α) την ανυπέρβλητη κι αμείλικτη αδιαφορία του κελύφους, ως μια παράξενη αντίσταση του αντικειμένου με τον πλέον υλικό και πεζό τρόπο -- ιδίως στην εποχή μας που τα πάντα (ή σχεδόν) έχουν δυνητικοποιηθεί στον υπέρτατο βαθμό της πλήρους απροσδιοριστίας τους. Που, (β) μαζί με την αρχή της αντιστρεψιμότητας, στοιχειώνουν τις διακηρύξεις γενιών αρχιτεκτόνων για τους σχεδιασμούς και τα έργα τους, ενόσω, τελευταία, η δεύτερη έχει εντατικοποιηθεί κι αυτή τόσο, που δεν κρατιέται και πολύ για να κάνει τις εμφανίσεις της.

Κάτι αναλαμβάνει να μας θυμίζει το "κέλυφος". Γι' αυτό, άλλωστε, τιμωρείται κάποιες φορές τόσο βάναυσα στ' όνομα της αναζήτηση νοήματος σ' έναν κόσμο -- που θέλει, κιόλας, να το επιβάλλει. Τα παθήματα του "δοχείου ζωής", ίσως καταφέρουν να γίνουν μαθήματα ζωής, μπας και διαμορφωθεί μια ριζικά διαφορετική στοχαστικότητα κι αισθαντικότητα απέναντι στο υλικό αντικείμενο της τεκτονικής του "αρχί", της αρχής και του άρχειν.

Για σήμερα, δεν θα 'ταν και τόσο αστόχαστο να εικάζουμε τις εναλλακτικές της στροφής-κατά αυτού που σχεδιάζουμε ή αυτού που κατοικούμε -- τόσο "καλοπροαίρετα", που 'χει καταντήσει βλακώδες. Δηλαδή, να επανεκτιμήσουμε εκείνο το παραβιασμένο επιστημολογικό κριτήριο της διαψευσιμότητας. Σαν μια ελάχιστη στωικότητα, τουλάχιστον σκεπτικότητα, μπροστά στις προηγούμενες κασκαρίκες των ("καλών") αρχιτεκτόνων και τις μελλούμενες των ("ενάρετων") σχεδιαστών. Σαν μια καλλιέργεια διορατικότητας, στο επίπεδο ενός μάντη (απαραίτητα τυφλού, σύμφωνα με τον μύθο), αντί της θνησιγενούς (και θανατηφόρου) βεβαιότητας του έξαλλου προφήτη.

(προσάρτημα:) ...παράλληλα, βέβαια,

έχει το θλιβερό του γούστο ένα προδρομικό δημοσίευμα, από την 31/1/11, στο Ενημερωτικό Δελτίο του ΤΕΕ. Υπήρξε κάποτε ένα τέτοιο περιοδικό -- θησαυρός. Το δημοσίευμα είχε τον τίτλο: "Θα κατασκευάσουμε το φράχτη στο Έβρο" κι αφορούσε μια σχετική επιστολή της ΠΕΔΜΕΔΕ (Πανελλήνια Ένωση Διπλωματούχων Μηχανικών Εργοληπτών Δημοσίων Έργων). Αντιγράφω:

Η ΠΕΔΜΕΔΕ -- και πάλι πρώτη -- ανταποκρίθηκε άμεσα στην αναγγελία της κυβέρνησης για την κατασκευή μίας σειράς έργων που αφορούν την πάταξη της λαθρομετανάστευσης, καλώντας τα μέλη της να τεθούν στην υπηρεσία της Πολιτείας, προκειμένου να συνδράμουν με όσα μέσα μπορούν στους στόχους του αρμόδιου υπουργείου για την καλύτερη κι ταχύτερη ολοκλήρωσή τους.
Συγκεκριμένα, με επιστολή της, προς τον υπουργό Προστασίας του Πολίτη, [...], η Ένωση αναφέρει τα εξής:

Η [...] (ΠΕΔΜΕΔΕ), μετά τις αναγγελίες σας για την άμεση ανάγκη επισκευής στρατοπέδων για την υποδοχή μεταναστών, καθώς και για την κατασκευή τείχους προστασίας συνόρων, λόγω του επείγοντος της κατάστασης, επιθυμεί να θέσει τα μέλη της, μικρές και μεγάλες εργοληπτικές επιχειρήσεις σε όλη τη χώρα στην υπηρεσία της Πολιτείας, προκειμένου να συνδράμουν με όσα μέσα μπορούν στην επίτευξη του δύσκολου αυτού έργου.

Όπως και στο πρόσφατο παρελθόν η Διοίκηση της Ένωσης καθώς και τα μέλη της, με την αδιαμφισβήτητη τεχνογνωσία που διαθέτουν (μηχανικό εξοπλισμό - έμπειρο ανθρώπινο δυναμικό) τίθενται στη διάθεσή σας, προκειμένου να συνδράμουν στους στόχους του υπουργείου σας για την καλύτερη και ταχύτερη ολοκλήρωση των ως άνω έργων.

Θα μπορούσε κανείς να πει μόνο, ότι το παράδειγμα είναι τελείως γραφικό, προς αποφυγήν άλλων εξηγήσεων. Κρίμα που 'κλεισε το ΕΔ... Γι' αυτό, θα προσέθετα, οι Σπίρτζηδες των "συλλογικών οργάνων" μας έσπευσαν να κλείσουν τα περιοδικά τους, επικαλούμενοι "οικονομικούς λόγους", και περιοριζόμενοι σε ηλεκτρονικά "Newsletters" για την εκπομπή του ...Newspeak, στα μέτρα βέβαια της ανεπάρκειάς τους. Σύστοιχη, ωστόσο, κι η αφωνία των "συλλογικών οργάνων" των αρχιτεκτόνων και των ποικίλων "αρχιτεκτονικών συλλογικοτήτων" (ιδρυματικών, μη κυβερνητικών, ινστιτουτικών, επιτροπειακών, πρωτοβουλιακών, εθελοντικών και άλλων). Η "δουλίτσα" και τα "ψηλά" έργα πάνω απ' όλα. (Αυτο-)έγκλειστοι στην "τεχνογνωσία που διαθέτουν".

του Γιώργου Κουτούπη, αρχιτέκτων

σημειώσεις
[01]    Τηρουμένων των αναλογιών, παραφράζω, μόνο, το "αισθητική του Auschwitz" του Virilio, για την οποία είχε πει, μάλιστα, ότι "ενοικεί σε όλους μας" ("inhabits all of us"). Στο Paul Virilio, Art and Fear, Continuum, London - New York, 2006, (χρ. α΄ έκδ. 2000), σ. 11.
[02]    Πρόσφατα λόγια του Lebbeus Woods, στο "TERRIBLE BEAUTY 2: the ineffable" (24/7/10).
[03]    Η "αλλαγή χρήσης" του παντελώς αδιάφορου (αρχιτεκτονικού και πολεοδομικού) κελύφους έχει πάρει και μια πρόσφατη -- μπουτάρεια -- εκδοχή, στην οποία αναφέρθηκα στα περί "Ζώνης", βλ. GRA (21/7/11).
[04]    Αυτή η επιτομή, που θα μπορούσε κάλλιστα να υιοθετηθεί απ' τον Προ-ληπτικό κι Ενάρετο Σχεδιασμό, θα πρέπει να το αναγνωρίσουμε ότι οφείλεται στην ακτιβιστική λογοθέτηση των Atenistas.